گزارش یازدهمین نشست «آدینه‌های ایران‌شناسی»
در سازمان نظام مهندسی کرج، ۴ مرداد۹۸
ریشه‌های ادبیات معاصر در دوران قاجار» سخنرانان: دکتر محمد شادروی‌منش(روزگار دگرگونی درشعر فارسی)، دکتر صبا پژمان‌فر(ریشه‌های تحول نثر دردوران قاجار)، اجرای بانو دکتر مرجان تاجی، فیلم‌برداری رامین محمدی، عکاسی کورش احمدی.
بانو تاجی با خواندن غزل« میهن ای میهن» ابوالقاسم لاهوتی و خوشامد‌گویی نشست را آغاز کردند
دکتر شادروی‌منش(استادیار دانشگاه خوارزمی) نخست نوعی تقسیم‌بندی آثار ادبی را بر مبنای وقایع سیاسی اجتماعی بیان کردند که البته معایب و محاسنی دارد ازجمله: نشان دادن اهمیت حوادث سیاسی(امور زیربنایی) و نقش آن در شکل‌گیری فرهنگ و ادبیات یک جامعه( امور روبنایی ). این وقایع اموری تصادفی نیستند و ریشه در تاریخ آن کشور دارند. هم‌زمان با انقلاب فرانسه و انقلاب صنعتی اروپا، زندگی شاهان قاجار برای نمونه فتحعلی‌شاه که به داشتن ملک‌الشعراهای بسیار و تعدد همسران خود می‌بالید، قابل توجه است. به قول دکتر زرین‌کوب « ادارۀ حرمسراها به اندازۀ ادارۀ یک ارتش دشوار بود!» از طرفی دیگر حاکمیت شهرها به صورت موروثی در اختیار شاهزادگان قاجار بود و مردم حقی در ادارۀ شهرشان نداشتند. دکتر شادروی‌منش ضمن تاکید بر پیامدهای اجتماعی فرمان مشروطه تا عصر حاضر، کاربرد واژۀ « جنبش » را به جای انقلاب و « آگاهان » را به جای روشنفکران درست‌تر می‌داند. برخی روشنفکران آن دوره مانند میرزا‌حسین‌خان سپهسالار به تغییرات اجتماعی از بالا به پایین و مثلا سفرهای ناصرالدین‌شاه به فرنگ در جهت تحولات، و برخی به تغییرات اجتماعی از متن جامعه با رواج مطبوعات و .... معتقد بودند. جالب است که روزنامه‌هایی مانند وقایع اتفاقیه منعکس‌کنندۀ نظر دولت بود و بقیه نشریات صدای روشنفکران. روزنامه‌هایی مانند اختر نیز که در خارج چاپ می‌شدند مخاطب خاص خود را داشتند تا جایی که به طرفداران آن « اختری مذهب » می‌گفتند. ناظم‌الاطباء در کتاب « بیداری ایرانیان » فهرست هشتاد روزنامه را که بیشتر در تهران و بقیه در شهرهای تبریز، اصفهان و رشت منتشر می‌شد، آورده است. به قول احمد کسروی مردم دیوانه‌وار به روزنامه روی آوردند اما مطالب اغلب تکراری و در اهمیت عدالت، علم و آزادی نوشته می‌شد. روزنامه را با صدای بلند برای مردم بی‌سواد می‌خواندند تا زمینه‌ساز دگرگونی‌های اجتماعی شود. این سخنران بخشی از روزنامۀ میرزا ملکم‌خان( قانون) را خواندند که در آن به اهمیت امر به معروف و نهی از منکر اشاره شده است(نخستین گامهای نزدیک شدن روشنفکران به دین). نیز یوسف‌خان مستشارالدوله که با ملکم‌خان از جهاتی همفکری داشت(از نویسندگان روزنامۀ اختر) در رساله «یک کلمه» داشتن قانون را درغرب سبب پیشرفت می‌داند، موضوعی که در ایران ارج ندارد درحالیکه در قوانین اسلام به نوعی وجود دارد(امر به معروف). می‌گویند همین رساله را در دربار ناصرالدین شاه آنقدر بر سر او کوبیدند که نابیناشد و .... دکتر شادروی‌منش از نظریه‌پردازان دیگری چون میرزا نایینی و آخوندزاده نام برد که فرد اخیر اولین نقد شعر را ( نقد قصیدۀ سروش اصفهانی ) به معنای امروزی شاید نوشته باشد. ایشان درنتیجه‌گیری، عوامل اثرگذار در شعر و نثر آن دوره را تقریبا یکسان دانستند؛ فروریختن ادبیات موجود برای خلق آثار تازه ضروری است(تز در برابرآنتی‌تز) وآن را بر دو محور صورت و محتوا بیان کردند که در هرکدام بایستی دید چه چیزهایی داریم و چه چیزهایی نداریم. مثلا در محتوا، مدح و اغراق و دروغ داریم اما از ستایش اخلاق و انسان خبری نیست یا در صورت شعر گاهی پیچیده‌گویی در زبان دیده می‌شود و در جایی دیگر نزدیک شدن به زبان مردم کوچه و بازار تا حد روزنامه‌وار . ایشان نمونه‌هایی دراین‌باره از عارف قزوینی و بهار نقل کردند.
سپس آقایان پویا علی‌نیا (گیتار ) و مهرگان ملکی(سه‌تار) قطعاتی از شاعران قاجار از جمله : مرغ سحر، ازخون جوانان وطن، تنیده یاد تو را به زیبایی نواختند
بانو دکتر صبا پژمان‌فر سخنران بعدی، نخست معنای نظم و نثر را شرح دادند سپس گذرا به انواع نثر از آغاز تا ر‌وزگارما با ذکر مختصری از ویژگیهای هرکدام و نمونه‌هایی پرداختند.
نثرمرسل قرن سه و چهار در سادگی و وضوح و دوری از آرایه‌های ادبی و نقش پیام رسانی برجسته بود با نمونه‌های ارزشمندی مانند تفسیر طبری و تاریخ سیستان. تاریخ بیهقی در قرن چهار و پنج نمونه‌ای شاهکار از نثر بینابینی است که از ایجاز کم کم به اطناب و تا حدی تقلید از زبان عربی پیش می‌رود. نثرفنی در قرن ششم اولین اثر ادبی محض زبان فارسی با کتاب « کلیله و دمنه » را خلق می‌کند. نثر مسجع قرن هفتم با گلستان سعدی به اوج می‌رسد. به همین ترتیب آثاری چون مرصاد العباد، روضه الخلد، ظفرنامۀ تیموری، تاریخ وصاف و.... جلوه‌گر می‌شوند که برخی مانند این دو نمونۀ اخیر، برای نشان دادن فصاحت نویسندگانشان است و نه پیام‌رسانی و .... ( در مواردی نثر سادۀ معیوب ) دکتر پژمان‌فر در ادامه به وقایع سیاسی تاریخی مهم جهانی مانند پیروزی محمد فاتح بر کنستانتین و آغاز رنسانس و انقلاب فرانسه اشاره داشتند. کمدی الهی دانته محصول رنسانس بوده و از ویژگیهای این دوران اومانیسم(انسانگرایی) است که بسیار بر تحولات اجتماعی جهان اثرگذار بوده است. ایشان نثر قاجار را در سه گروه دسته‌بندی کردند: تقلید از نثر خوب سادۀ قرن چهار و پنج مانند طالبوف(کتاب احمد)، زین العابدین مراغه‌ای(سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیگ: سفر تاجری جوان به ایران و مشاهداتش از اوضاعی فلاکت‌بار ) که مخاطبانی عام دارند. دیگر، کسانی چون دهخدا که هم به زبان عامه می‌نویسند و هم مخاطبان روشنفکر دارند. ایشان از قاءم مقام فراهانی از پیشوایان ساده‌نویسی نام برد. از ترجمه‌های خوب این دوره ترجمۀ میرزا حبیب اصفهانی از کتاب « حاجی بابای اصفهانی » اثر جیمز موریه است که با آوردن آیات و احادیث پلی بین نثر مرسل و نثر فنی دارد. نقد ادبی در دورۀ قاجار چندان نداریم مگر عتاب شاعران کهن‌گرا و نمایشنامه‌نویسی به شیوۀ غربی. دکتر پژمان‌فر در چند بخش با خواندن نمونه‌هایی همچون نامۀ عباس.میرزا ، شنوندگان را با تلفظ‌های آن روزگار آشنا کردند مانند واژۀ شاقالات: شکلات. مراغه‌ای ادیبان را مورد عتاب قرار داده که به جای وصف خط و خال معشوق به موضوعات اجتماعی بپردازند. برخی ریشۀ تغییرات آثار ادبی را می‌توان در دوره صفویه جست مانند سفرنامه‌ها. توسعه‌ی اصفهان و اقتصاد آن از عوامل این تغییرات بود. تأسیس چاپخانه زمینۀ انتشار روزنامه‌ها و شب‌نامه.ها را ایجاد کرد. ورود دستگاه چاپ، تاسیس دارالفنون، اعزام دانشجو به خارج از دیگر مطالب این سخنران بود
پویا علی‌نیا قطعۀ دیگری نواخت و از دانشجویان سابق دکتر مهردخت وزیر‌پور همسر دکتر گلزاری با دسته گلی از ایشان و همسرشان قدردانی کرد
سپس پرسش و پاسخ انجام شد. نخستین پرسش را ارشیا ، عضو نوجوان انجمن در‌بارۀ مفهوم « وطن » و کاربرد قدیم و امروز آن مطرح کرد که در پاسخ آن علاوه بر مفهوم این واژه در شاهنامه تا حتی در دورۀ صفویه با رسمی شدن مذهب تشیع و قطع ارتباط با عثمانی اشاراتی شد. پرسش دوم گلایه از سبک‌مایگی برخی ترانه‌ها در روزگار ما بود که فرمودند امری اجتناب ناپذیر است و پرسشهایی دیگر که طرح شد.
گزارش: ژاله ذهبی
